واقع‌گرایی در فلسفه

چكیده

اصطلاح «واقع‌گرایی» در فلسفه عام و فلسفه حقوق دارای معانی گوناگون و گاه متعارض است، ‌چندانكه خواننده از معانی متعدد آن به شگفتی می‌آید. برای مثال، مكاتب حقوق طبیعی با تأكید بر حقوق از پیش موجود كه با ابزار عقل كشف می‌شود، در زمره مكاتب واقع‌گرا می‌آید و از سوی دیگر، با اعتقاد به آرمان عدالت كه راهنمایی حقوق را در دست دارد، مكتبی ایده‌آلیستی به شمار می‌رود. معنی واقع‌گرایی در مكتب «واقع‌گرایی آمریكایی» نیز تنها با معنی آن در زبان روزمره قرابت دارد و این مكتب را به اعتبار این كه قواعد حقوقی از پیش موجود را نفی می‌كند، می‌توان در گروه مكاتب نامگرا آورد. از سویی، باید دانست كه مكاتب فكری فلسفه حقوق، در واقع، امتداد مكاتب فلسفی است و به همین دلیل، تشتت و پراكندگی معانی «واقع‌گرایی» از فلسفه عام به فلسفه حقوق نیز كشیده شده است. 

رساله حاضر به چهار فصل تقسیم گردیده كه از آن میان سه بخش به معانی عمده و مشخص واقع‌گرایی در فلسفه حقوق اختصاص یافته است. فصل نخست و آغازین نیز به مباحث عمده فلسفه عام و فلسفه حقوق همچون هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی می‌پردازد كه دانستن آن برای درك مباحث پیچیده‌تر فصول اصلی لازم است.

فصل دوم به مسأله «كلیات» و اختلافات واقع‌گرایان و نامگرایان در دوران قرون وسطی و تأثیر آن بر فلسفه حقوق می‌پردازد. از دیدگاه واقع‌گرایان، كلیات دارای واقعیت عینی و مابازا خارجی در عالم واقع است، در حالی كه نامگرایان آن را جز نامهای ساخته ذهن كه فاقد هرگونه مابازا در عالم واقع است، ‌نمی‌دانند. نتیجه این اختلاف به طور عمده در مباحث راجع به حقوق طبیعی و اثبات‌گرایی حقوقی پدیدار می‌شود. به همین ترتیب، این بحث در مسایل مربوط به حقوق بشر نیز اهمیت فراوان دارد، چندانكه واقع‌گرایی در تأیید آرمان حقوق بشر نقش اساسی ایفا می‌كند.

در فصل سوم، دیدگاههای واقع‌گرایان و ضد واقع‌گرایان مورد بحث قرار گرفته است. فصل چهارم و آخر نیز به واقع‌گرایی در برابر «ایده‌آلیزم» می‌پردازد. باید دانست كه ایده‌آلیزم گاه در معنای «تصورگرایی» و گاهی دیگر در معنای «آرمان‌گرایی» به كار می‌رود. نامگرایی و
ضد واقع‌گرایی در فصلهای دوم و سوم، در حقیقت نوعی ایده‌آلیزم در معنای نخست است. در فصل پایانی نیز ایده‌آلیزم در معنای دوم مد نظر قرار گرفته است.

از ویژگیهای این رساله پرداختن به دیدگاههای نمایندگان هر یك از مكاتب فلسفی است. همچنین سعی شده تا با وفاداری به عنوان رساله، همه‌جا «واقع‌گرایی» هسته اصلی بحث باشد و چنانكه می‌بینیم این واژه در عناوین تمام فصلها تكرار گردیده است.