پایان نامه بررسی قرآن در قرآن

پایان نامه بررسی قرآن در قرآن در 261 صفحه ورد قابل ویرایش 

پیشگفتار

«الحمدالله الذی انزل علی عبده الكتاب»[1] ستایش خاص خدایی است كه این كتاب استوار را بر بندة خویش فروفرستاد. خداوند این كتاب را بر بندگانش نازل كرد تا بندگان خود را از گمراهی نجات دهد و راه نجات را در تمسك به این كتاب و اهل بیت پیامبر (ص) قرار داد. همچنانكه پیامبر (ص) در حدیث معروف ثقلین می‎فرمایند: «إنی تارك فیكم الثقلین كتاب الله و عترتی اهل بیتی. ما إن تمسكتم بهمالن تضلوا بعدی ابدا» من در بین شما دو چیز گرانقدر باقی گذاشتم. كتاب خدا و عترتم كه اگر به آن متمسك شودی هرگز گمراه نخواهید شد»[2]

قرآن در تمامی ابعاد فردی، اجتماعی، مادی، معنوی، دنیوی و اخروی هدایت انسان را تأمین كرده است.

استاد مطهری می‎فرمایند:

«قرآن مثل بعضی كتابهای مذهبی نیست كه یك سلسله مسائل رمزآسا در مورد خدا و خلقت و تكوین مطرح كرده باشد و حداكثر یك سلسله اندرزهای اخلاقی هم ضمیمه كرده باشد. قرآن اصول معتقدات و انكار و اندیشه هایی را كه برای یك انسان به عنوان یك موجود با ایمان و صاحب عقیده لازم و ضروری است و همچنین اصول تربیت و اخلاق و نظامات اجتماعی و خانوادگی را بیان كرده است.»[3]

پس از آنجا كه شناخت قرآن یكی از ضروری ترین و مهم ترین نیازهای هدایتی بشر است. شناخت آن به سادگی میسر نیست. برای یافتن آن نیز باید به خود قرآن مراجعه كرد و قرآن را در قرآن یافت.

نویسندة معروف اسلام «سید قطب» در مقدمه كتاب خود «تصویر فنی قرآن مجید» بحث جالبی تحت عنوان «من قرآن را پیدا كردم» دارد كه خلاصه اش این است.

«این كتاب داستانی دارد، تا كتاب به چاپ نرسیده بود آن را در نزد خود نگاه داشتم ولی امروز كه كتاب برای چاپ فرستاده می شود، ناچارم آن را فاش كنم:

در كودكی كه برای نخستین بار قرآن را می خواندم، با اینكه فكر من قادر به درك معانی بلند آن نبود، چیزهایی از آن احساس می كردم. هنگامی كه بعضی از آیات را می خواندم، عكس ها و تصویرهای جالبی در ذهن من نقش می بست. من از این تصویرهای ساده و قدرت خلاقة قرآن، فوق العاده لذت می بردم. و با آن، مدت ها سرخوش بودم، آن ایام با خاطرات شیرینش گذشت.

هنگامی كه قدم در محبط مدرسه گذاشتم وتفسیر قرآن را در كتب تفسیر خواندم و اقوالات این و آن و احتمالات گوناگون را مطالعه كردم. دیدم دیگر اثری از آن «تصویرهای روح پرور» و آن جمال دل انگیزی كه در كودكی می دیدم، در اعماق فكر من پیدا نیست. متحیر شدم، مگر این همان قرآنی نیست كه من در كودكی می خواندم و آنقدر از معانی آن لذت می بردم ! چرا امروز اینقدر مشكل و پیچیده و خالی از آن روح و زیبایی و لذت شده است؟! مگر این قرآن دیگر است؟ آن تصویرهای زنده و روح پرور كجاست؟ ناچار گفته های این و آن و آن همه احتمالات مختلف و احیاناً نامفهوم را رها كرده به مطالعه عمیق خود قرآن پرداختم و قرآن را در خود قرآن جستجو كردم، نه در گفته های این و آن.

دیدم قرآن بار دیگر، همان قیافة جذاب و دلپذیر، همان تصویرهای دل انگیز و جان پرور خود را به من نشان داد و من مسحور این منظره ها شدم! البته این نقشها و صورتهایی كه در این موقع مشاهده می كردم به آن سادگی دوران كودكی نبود؛ چرا اینكه آن روز تنها صورتهای زنده و روح دار آن را می دیدم ولی امروز در پشت آن ها هدفهای عالی و مقاصد بزرگ و پرارزش قرآن را نیز می بینم و در هر حال جاذبه و كشش آن همیشگی و لایزال است. شكر خدا كه من قرآن را پیدا كردم …»[4]

در پایان برخورد لازم می دانم كه از زحمات مسئولین دانشكده، كتابخانه و مخصوصاً استاد گرانقدر جناب آقای محمدی تشكر كنم كه با راهنمایی های خود، در انجام این پروژه مرا بسیار یاری كردند. و امیدوارم كه این پژوهش بتواند قرآن را از دیدگاه قرآن هر چند در حد ناقص و ابتدایی معرفی كند. «ربنا تقبل منا انك انت السمیع العلیم»[5]

اهمیت موضوع

قرآن كریم تجلی خداوند است، همانطوریكه بشر نمی تواند به شناخت خدا نایل بیابد نمی تواند به شناخت تجلی او، قرآن نیز نایل بیابد، بشر خودش نمی تواند به سادگی قرآن را بشناسد، انسان نیازمند هدایت است و قرآن هم كتاب هدایت. و ما نیازمند به معرفی خود قرآن هستیم.

شناخت قرآن از دیدگاه خود قرآن دارای چنان ضرورت بی بدیل است كه هیچ منبع دیگری نمی تواند جایگزین شود. اهمیت این پژوهش وقتی روشن می‎شود كه به نكات ذیل توجه كنیم:

1-  نخست اینكه اگر بخواهیم در مورد قرآن كریم صحبت كنیم به اولین مساله ای كه برخورد می كنیم این است كه عقل و حواس ما نمی تواند به همة مراتب قرآن وقوف پیدا كند، عقل انسان با همة پیچیدگی هایش در برابر عظمت قرآن به زانو درمی آید و ساكت می نشیند.

2-  ثانیاً كلام الهی مانند صاحب كلام، بزرگ و فضائلش لایتناهی است كه انسان این موجود محدود نمی تواند سخن را در مورد قرآن كمال برساند. بر این اساس ما برای شناخت قرآن نیز باید به خود قرآن مراجعه كنیم تا ابعاد آن را خود معرفی كند.

تبیین موضوع

قرآن كریم سخن خداوند[6]، ثقل اكبر، كتاب جاویدان راهنمای بشر[7] در تمامی عرصه های زندگی است. هیچ مساله ای در قرآن فروگذار نشده است.[8] در عظمت آن همین بس كه خود می فرماید: لو انزلنا هذا القرآن علی جبل لرأیته خاشعا متصدعا من خشیه الله.[9]اگر این قرآن را بر كوهی نازل كرده بودیم، مسلماً او را می دیدی كه خاشع و از ترس خدا متلاشی می‎شود. و یا اینكه رسول اكرم (ص) می‎فرمایند: «فضل القرآن علی سائر الكلام كنضل الله علی سائر خلقه»[10] یعنی برتری قرآن بر دیگر سخنان همچون برتری خداوند بر خلق خود اوست.

قرآن كریم بزرگترین هدیه الهی است برای انسانها كه ایشانرا به سوی سعادت جاودانی هدایت می‎كند. قرآن مهمترین دلیل بر حقانیت اسلام و رسالت پیامبر گرامی (ص) كه همواره با بیان اعجاز آمیزش حجت را بر همة آدمیان تمام می‎كند[11]. «هنگامیكه قرآن به توصیف خود می پردازد افقهایی از شناخت را در برابر ما می گشاید كه چون به پژوهش بیشتر در آنها می‎پردازیم می توانیم از خصایص قرآن و صفات عالی و كمالی آن آگاه شویم. در فهم كتاب خدا باید از خود قرآن مدد گرفت. هیچ بعدی از معرفت نیست كه راهنما و بینه ای از آن در این كتاب آسمانی نباشد.[12]»

قرآن كه مبین هر چیز است نمی تواند مبین خود نباشد. و این رساله به تبیین قرآن از دیدگاه خود قرآن اختصاص داده شده است.

برای شناخت قرآن راههای مختلف و معرفهای مختلفی وجود دارد. راه عقلی، تاریخی و سندی و … یكی از معرفها هم خود قرآن است كه به بهترین وجه خود را معرفی كرده است. این رساله بر اساس این معرف كار خود را شروع كرده است.

پیشینة موضوع:

بدیهی است كه متن اصلی خود قرآن می‎باشد و پس از آن قدیمیترین منابع روایات تفسیری و متون تفسیری اسلامی است و از صدر اسلام تاكنون دربارة قرآن پژوهشهای بسیاری شده و مطالعات گوناگون انجام شده است و هر كدام از آنها از جهتی قرآن را بررسی كرده اند و دربارة آن ها سخن به زبان آورده اند و به حق هم این پژوهش ها در خور توجه است اما درباره این موضوع به طور خاص سیر كتابهایی نگاشته شده است كه مهمترین آنها عبارتند از:

آشنایی با قرآن اثر استاد مطهری، قرآن حكیم و قرآن در قرآن اثر آقای جوادی آملی و قرآن در قرآن اثر محمدباقر بهبودی سیری در علوم قرآن اثر یعقوب جعفری قرآن شناسی اثر آقای مصباح یزدی.

سوالات اصلی و فرعی تحقیق:

1-   تعریف لغوی و اصطلاحی قرآن چیست؟

2-   اسامی و نام های قرآن در قرآن كدام است؟

3-   ویژگی های قرآن از دیدگاه قرآن كریم كدام است؟

4-   آموزه های قرآن را بنویسید؟

5-   شیوه های پیام رسانی قرآن چیست؟

6-   آداب قرائت قرآن چگونه است؟

7-   رسالت قرآن چیست؟

8-   مخاطبان قرآن چه كسانی هستند؟

روش تحقیق:

این تحقیق به روش كتابخانه ای صورت گرفته است كه با مراجعه به كتابخانه و بررسی كتب مختلف تدوین شده است.

در تفسیر تبیان نیز آمده است:

«و قوله إذا قرأت القرآن» خطاب لنبیه محمد صلی الله علیه و سلم انه متی قرأتَ القرآن، جعلنا بینك، یا محمد و بین المشركین «حجابا مستورا» ای كان بینك و بینهم حجابا من آن یدركوا ما فیه من الحكمة و ینتفعوا به و قیل: مستورا عن ابصار الناس …»[13]

: و سخنش «إذا قرأت القرآن» خطاب به پیامبر اكرم (ص) است. هنگامیكه قرآن تلاوت می نمایی بین تو و مشركین حجاب مستور قرار می‎دهیم یعنی حجابی كه مانع شود آن ها حكمت آیات را دریابند و از آن بهره جویند و بنا به قولی حجاب مستور یعنی از دیدگان مردم پوشیده مانده است.

2- تلاوت :

«تلی تیلو» این واژه به معنای پی در پی آمدن و دنبال كردن است. طوری دنبال چیزی بروید كه مثل اینكه دارید تبعیت می‎كنید. تلاوت قرآن یك مرحله از قرائت بالاتر است. یعنی قرآن را به قصد متابعت كردن و عمل كردن می خوانید. تلاوت در حقیقت قرائتی است كه به عمل ختم می‎شود. معلم قرآن باید عمل به قرآن كند و پیامبران بزرگترین ؟؟؟ قرآن بودند. «وابعث فیهم رسولا منهم یتلوا علیهم»[14]

از پیامبر در مورد آیه «یتلونه حق تلاوته»[15] سوال شد. ایشان فرمودند : یتبعونه حق اتباعه: تبعیت می كنند از قرآن آن طور كه سزاوار است. هر تلاوتی حتماً قرائت است ولی هر قرائتی حتماً تلاوت نیست. تمسك و درس گرفتن زیرمجموعه های تلاوت است.

«ولكن كونوا ربانین بما كنتم تعلمون الكتاب و بماكنتم تدرسون»[16]

: «خداشناس و خداپرست باشید چنانچه از كتاب به دیگران این حقیقت را می آموزید و خود نیز می خوانید.»[17]

«یكی از وظایف مهم انبیاء علیهم السلام «تلاوت آیات الهی» بود كه می بایست سخنان خدا را با روشی كه مخصوص آنهاست به مردم ابلاغ می كردند و می خواندند. خداوند خود آیاتش را بر پیامبران تلاوت می كرد و آنگاه آنها مامور به تلاوت بر مردم می شدند.

در مقابل تلاوت آیات خدا كه توسط پیامبران صورت می گرفت، مردم چند نوع عكس العمل از خود نشان می دادند.

گاهی عكس العمل آنها مساعد بود و در جهت اهداف انبیاء حركت می كرد و موجب افزایش ایمان افراد و انتشار اهداف آن پیامبر می شد. «و إذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا»[18] و چون آیات الهی بر آنها خوانده می‎شود بر ایمانشان می افزاید. یا «و إذا تتلی علیهم آیات الرحمن خسرّوا سجدا و بكیا»[19] و چون بر آنها آیات خداوند تلاوت می‎شود سجده كنان و گریان می افتند.

و گاهی هم پاسخ نامطلوبی می دادند و در مقابل تلاوت آیات خدا به مسخره كردن و یا تكذیب آن می پرداختند و این به وضع محیط و روحیه های متفاوت افراد بستگی داشت.

«و إذا تتلی علیهم آیاتنا بینات تعرف فی وجوه الذین كفروا المنكر.»[20]

: چون آیات بینات ما بر آن ها تلاوت می‎شود در سیمای كافران ناراحتی احساس می كنی.

«و إذا تتلی علیه آیاتنا ولی مستكبرا كأن لم یسمعها»[21]

یعنی : و چون آیات، بر او تلاوت می‎شود خودخواهانه پشت می‎كند گویا كه آن را نشنیده است.

فضیلت تلاوت قرآن

در حدیثی از پیامبر اكرم (ص) دربارة فضیلت تلاوت قرآن فرموده اند:

«خانه های خود را با تلاوت قرآن روشنایی بخشید و آن ها را مانند قبرها (كه مردگان در آن نماز و دعایی ندارند) قرار ندهید. همانگونه كه یهود و نصاری در كنیسه ها و كلیساهای خویش نماز گذارده و خانه های خود را به كلی از عبادت و نماز تهی كردند. خانه ای كه تلاوت قرآن در آن زیاد باشد خیر و بركت پیدا می‎كند و اهل آن خانه در گشایش قرار می گیرند و آن خانه به اهل آسمان نورافشانی، همانطوری كه ستارگان، اهل دنیا را روشن می كنند.»[22]

3- ترتیل

واژة «رتل» انتظام الشیء و التساقة علی اللستقامه، نظم بخشیدن به یك چیز و هماهنگ كردن آن بر طریق مستقیم. آیات الهی در قرآن دارای یك نظم و جنبش هستند و هماهنگ با نیازهای فكری و روحی انسان و با هدف درمان دردهای بشر و رشد دادن آنهاست.

وقتی كافران گفتند چرا قرآن یكباره نازل نشد در جواب گفته شد:

«كذلك لنبثت به فؤادك و رتلناه ترتیلا»[23]

ترجمه : تا قلب ترا محكم كنیم و از این رو آن را به تدریج بر تو خواندیم.

قرآن هم از لحاظ ظاهر و هم از لحاظ معنا یك نظم خاصی دارد. توجه به ترتیل یعنی به توجه به این جنبش هم در ظاهر و هم در باطن، ترتیل بر دو قسم است: ترتیل لفظی، ترتیل معنوی :

ترتیل لفظی :

1-   رعایت تلفظ صحیح حروف (تجوید) تعلموا القرآن بعربیة.

2-   رعایت وقف و ابتدا (تقطیع آیات). حضرت علی (ع)، الترتیل اداء الحروف و حفظ الوقوف.

3-   رعایت تأنی و آرامش در قرائت و پرهیز از شتاب.

از امام صادق (ع) در مورد تفسیر «ورتل القرآن ترتیلا» پرسیدند؟ ایشان فرمودند: آیات قرآن را واضح و روشن تلفظ كنید و مثل شعر به سرعت نخوانید. مثل سنگی كه پرتاب می‎كنید خیلی با فاصله و تكه تكه نخوانید و دل های سخت خود را سخت بكوبید. طوری بخوانید كه قلب هایتان تكان بخورد.

4-   رعایت پیوستگی آیات (ختم از ابتدا تا انتها) این افضل است.

5-   خواندن زیبا در قرائت و آهنگ كلمات. «حلیة القرآن الصوت الحسن»

از پیامبر (ص) سوال شد : چه كسی از همه صدایش قشنگتر است؟ فرمودند: كسی كه هنگامی صدایش را شنیدی بفهمی كه او از خدا می ترسد.