نقد و تفسیر داستانهای تمثیلی هدایت و آل احمد

چكیده:

هدف از نگارش این رساله به دست ‌دادن روشی برای تفسیر روایات تمثیلی ادب فارسی است.

پس از آوردن مقدمه ای در باب دلالت های حقیقی و مجازی كلام، فصل اول درباره ی تمثیل از دیدگاه بلاغت قدیم و نقد ادبی جدید، انگیزه های بیان تمثیلی و مقایسه ی آن با بیان رمزی آورده شده است. فصل دوم مروری بر ویژگی های بنیادین قصه ها و تطبیق عناصر داستان های منتخب در این رساله با این ویژگی هاست و سرانجام در فصل های سوم تا پنجم داستان «  آب زندگی» نوشته‌ی صادق هدایت و «سرگذشت كندوها» و « نون القلم» نوشته ی جلال آل احمد تفسیر تمثیلی شده اند. در جریان تفسیر داستان ها،. جهان بینی و افكار نویسنده.، آرا و اندیشه های او كه در دیگر آثارش منعكس شده و نیز شرایط اجتماعی و سیاسی زمان نگارش داستان لحاظ شده است.

پیش گفتار

پیش از شروع مراحل اداری و آموزشی، نیت نویسنده ی این رساله آن بود كه گذری كلی بر تمثیل های امروز ادب فارسی داشته باشد و به انگیزه های تمثیل گرایی و روی آوردن داستان نویسان معاصر به افسانه های تمثیلی بپردازد. برای حصول این مقصود لازم بود كه بر تاریخ ادبیات معاصر نظری بیندازیم و مقاطعی از زمان را كه تراكم افسانه های تمثیلی در آن ها بیشتر از دوره های دیگر بود، مشخص كنیم. به همین منظور در ابتدا از هر یك از این مقاطع زمانی یكی دو داستان انتخاب و به شورای محترم استادان گروه زبان و ادب فارسی پیشنهاد شد. این داستان ها در طرح اولیه ی رساله عبارت بودند از :« ماهی سیاه كوچولو» ( صمد بهرنگی )، «مهره ی مار» ( م.ا. به آذین)، «اسائه ی ادب» ( صادق چوبك )، «  آب زندگی» ( صادق هدایت )،«سرگذشت كندوها» و «نون و القلم » ( جلال آل احمد ) . اما پس از مشورت استادان گرامی و طبق نظر و صلاح دید ایشان، تنها سه داستان «آب زندگی»، « سرگذشت كندوها» ، و « نون و القلم» برای نقد و بررسی انتخاب شد. بنابراین عنوان رساله از «بررسی تمثیل های 

معاصر» به «نقد و بررسی تمثیل های هدایت و آل احمد» تغییر یافت.

در تفسیر داستان های منتخب، اندیشه ها و عقاید فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی نویسندگان آن ها در نظر گرفته شده و داستان ها جزیی از فضای فكری نویسندگان تلقی شده اند. اما قصد نگارنده ی رساله به هیچ وجه ارزیابی و ارزش گذاری بر عقاید این داستان نویسان نیست و سعی او تنها در جهت ترسیم این فضای فكری پیش روی خواننده است.

در نقد و بررسی و تفسیر داستان ها از روش واحدی پیروی نشده و نگارنده خود را موظف به رعایت چارچوب ثابت و غیر قابل تغییری ندانسته است. روش نویسنده‌ی رساله و طرز برخورد او با هر داستان نسبت به عناصر برجسته و مهم داستان ها تغییر كرده و در هر فصل صورت دیگری به خود گرفته است. خواننده ی رساله اگر پیش از آن، داستان های مورد بحث را خوانده باشد، این روش متغیر را از طرف نگارنده خواهد پذیرفت.

_ از همه ی كسانی كه  پیش از انتخاب موضوع و پس از آن به هر وسیله: با طرح پرسشی كوتاه، نگاهی كنج كاو، احوال پرسی پرمعنا، حرف هایی صریح یا در پرده و … پیش تر و بیش تر از من نگران سر و سامان یافتن یا نیافتن این رساله بودند و كلاغ این قصه ی دور و دراز را تا رسیدن به لانه هم راهی كردند، سپاس گزارم.

از یكایك استادان گروه زبان و ادبیات فارسی در دنشكده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، كه در طول تحصیل هفت ساله ی خود ( كارشناسی و كارشناسی ارشد) خوشه ای از خرمن دانش ایشان چیده و شیرینی آن را چشیده ام، تشكر می‌كنم.

از سركار خانم دكتر حمیرا زمردی ( راهنمای این رساله ) كه به ویژه در زمان تصویب موضوع هم راهی خود را از من دریغ نداشته و شنوای حرف ها و پاسخ گوی پرسش هایم بودند، سپاس گزارم و نیز جناب آقای دكتر محمد رضا تركی ( مشاور این رساله ) را به سبب فروتنی بزرگوارانه شان می ستایم.

در انتها پدر و مادر عزیزم را كه همواره به من اجازه داده اند در فضایی آزاد تنفس كنم، بیندیشم، بخوانم و ببالم ، سپاس می گویم.

==============================

فهرست مطالب:

مقدمه...................................... 1   

فصل اول: تمثیل............................. 4

1-تمثیل در حوزه ی بلاغت..................... 4   

2- روایت های تمثیلی........................ 8

    2-1- تمثیل از دیدگاه نقد ادبی معاصر.... 8

    2-2- ساختار روایی تمثیل................ 10

    2-3- انواع روایت های تمثیلی............ 11

        2-3-1- افسانه‌ی تمثیلی.............. 11

        2-3-2- حكایت اخلاقی................. 12

        2-3-3- تمثیل رمزی.................. 13

    2-4- تقسیم بندی دیگر................... 14

    2-5- انواع تمثیل از نظر موضوع.......... 15  

3- ضرورت بیان تمثیلی....................... 16

    3-1- ترس و احتیاط...................... 16

    3-2- حفظ راز از نااهل.................. 17

    3-3- مصلحت............................. 17

    3-4- تأثیرگذاری بیشتر، جلب توجه و برانگیختن دقت 18

    3-5- تعلیم و عینی كردن مفهوم ذهنی...... 18

4- ضرورت تمثیل گرایی در كتب آسمانی......... 18

5- داستان تمثیلی ، داستان رمزی و بهره گیری از نماد  21

    5-1- نگاهی دیگر به داستان تمثیلی....... 21

    5-2- داستان رمزی....................... 23

    5-3- مقایسه‌ی بیان رمزی و بیان تمثیلی... 25

    5-4- جایگاه نماد در روایات تمثیلی و رمزی 28

6- تمثیل و عدم واقعیت...................... 32

7- تمثیل در ادبیات داستانی معاصر........... 33

فصل دوم :‌بررسی داستانهای «آب زندگی » ، «سرگذشت كندوها» و «نون والقلم» بر بنیاد عمده ترین ویژگی های قصه ها    36

1- خرق عادت................................ 37

2- پیرنگ ضعیف.............................. 38

3- شخصیت ها و شیوه‌ی شخصیت پردازی........... 39

فصل سوم : تفسیر تمثیلی داستان «آب زندگی » . 44

1- شرایط سیاسی و اجتماعی در زمان نگارش داستان   44 

2- تفسیر داستان............................ 45

فصل چهارم: تفسیر تمثیلی داستان «سرگذشت كندوها»  55

1- سرگذشت نفت.............................. 56

2- تفسیر داستان............................ 58

    2-1- سرگذشت كندوها (نظری برداستان)..... 58

    2-2- تفسیر داستان با تفكیك عناصر و اجرای اصلی   59

        2-2-1- ولایت زنبورها................ 61

       2-2-2- عسل.......................... 61

       2-2-3- بلا........................... 62

       2-2-4- خواب زمستانی................. 63

       2-2-5- تصمیم كمندعلی بك............. 63

       2-2-6- مورچه های قرمز............... 64

       2-2-7- جلسه‌ی گیس سفیدها............. 64

       2-2-8- پرواز زنبورها................ 66

    2-3- نقد و نظر......................... 66  

فصل پنجم : تفسیر تمثیلی «نون و القلم»...... 69

1- مهمترین جنبش چپ گرای معاصر.............. 70

2- ماجرای یك شكست (نظری بر داستان)......... 72

3- تفسیر داستان............................ 73

    3-1- حكومت قلندرانه.................... 74

    3-2- هونگ های برنجی.................... 77

    3-3- دو میرزا بنویس.................... 79

    3-4- فرجام كار......................... 82

    3-5- از دم در مسجد جامع تا ارگ حكومتی.. 83

4- نقد ونظر................................ 84

پا نوشت.................................... 86

فهرست منابع و مآخذ 95

================================

مقدمه

در آغاز كلمه نبود. انسان بود و اشیای پیرامونش. و انسان خواست كه بشناسد. و برای شناختن نیاز به كلمه داشت؛ به اسم. تا پیش از شناختن اشیا، پیش از ترسیم صور اشیا در ذهن اسم اشیا را بداند. و انسان اسم گذاشت بر اشیا.⁽¹⁾

اسامی آن چه پیرامون انسان است – و البته آن چه در ذهن و فكر و روح اوست-، ‌كوشش اوست برای شناختن. این اسم‌ها و كلمات، علامات و نشانه‌هایی هستند كه به معانی معینی دلالت می‌كنند و واضع آن‌ها انسان است. انسان بر حسب قرارداد و به دل خواه خود،‌ در ابتدا بر اشیای پیرامونش اسم گذاشت و این نشانه‌های وضعی/ قراردادی شدند نام‌های واقعی اشیا. «نشانه‌ها وسایلی مقتصدانه هستند برای بیان معنایی كه یا حاضر است و یا قابل وارسی.»⁽²⁾ انسان وقتی شیئی را دید، تعریفی از آن شیء بر حسب صورت ظاهر،‌ هویت و كاركرد آن – و اگر آن شیء مفهومی ذهنی یا عقلی بود، تعریفی حاصل از ادراك آن – در ذهنش نقش بست و به منظور آن كه از آن پس برای نامیدن آن شیء همه‌ی معنایی را كه در ذهنش دارد،‌ با تمام حدود  و ثغور آن به زبان نیاورد، به نام‌گذاری آن پرداخت. و از این رو است كه نشانه‌ها «همه وسایلی مقتصدانه» هستند «برای بیان تعریفی طولانی» و «موجب صرفه‌جویی در اعمال ذهنی».⁽³⁾

نام اشیا را –از آن رو كه به معنایی دلالت می‌كنند – دال، و معنای نهفته در آن را – كه همان صورت ظاهر اشیا و مجموعه‌ی ویژگی‌های آن‌هاست- مدلول می‌خوانیم. بنا بر تعریفی كه از نام‌ها و نشانه‌ها ذكر شد، دلالت این نشانه‌ها بر معنا دلالتی وضعی و قراردادی است؛ نه مبتنی بر شباهت واقعی میان دال و مدلول. هم چنین‌اند علامت‌های اختصاری یا نشانه‌هایی نظیر علامات راهنمایی و رانندگی.

با وجود قراردادی بودن رابطه‌ی میان دال و مدلول در نشانه‌ها و از آن جهت كه اشیا پیش از وضع این نام‌ها اسم دیگری (در ذهن انسان) نداشتند،‌ مدلول این گونه اسم‌ها معنای حقیقی آن‌ها محسوب است و انسان به محض شنیدن یا خواندن این اسامی، صور این اشیا را با همه‌ی خصوصیات ظاهری و باطنی كه از آن‌ها می‌داند، به ذهن می‌آورد؛ بدون آن كه ذهن در این فرایند شناختن دچار تكلف و زحمت شود. چرا كه اسم‌ها در حكم علامت‌هایی هستند كه پس از وضع معنایی ثابت، معین و همه فهم دارند.

...

فصل اول: تمثیل

1- تمثیل در حوزه‌ی بلاغت

تمثیل در لغت به معنای « مثال آوردن، تشبیه كردن،‌ مانند كردن، صورت چیزی را مصور كردن، داستانی یا حدیثی را به عنوان مثال بیان كردن و داستان آوردن»⁽¹⁾ است. با توجه به ریشه‌ی لغوی كلمه‌ی‌ تمثیل – كه شباهت و همانندی را می‌رساند-و نیز با مروری مختصر بر معانی‌ای كه ذكر شد، حوزه‌ی كاربرد این كلمه مشخص  می‌شود. كاربرد فراوان و بسامد زیاد این اصطلاح در حوزه‌ی دانش بلاغت ما را بر آن می‌دارد كه ابتدا در میان تعدادی از آثار بلاغی به جست‌وجوی ردپای این اصطلاح بپردازیم و نظر چند تن از صاحب نظران علم بلاغت را در این باره گرد آوریم.

عده‌ای تحت تأثیر معنای لغوی این اصطلاح،‌ آن را از جنس تشبیه یا حتی برابر با آن می‌دانند و عده‌ای دیگر آن را از خانواده‌ی استعاره و هم نوع آن می‌شناسند. سكاكی از جمله كسانی است كه تمثیل را نوع خاصی از تشبیه می‌دانند و برای آن ویژگی‌هایی را برمی‌شمارند. او معتقد است تمثیل تشبیهی است كه در آن «وجه شبه صفتی غیرحقیقی باشد و از امور مختلف انتزاع شده باشد.»⁽²⁾