تحقیق تشیع از صفویه تا قاجار

واقعیت اجتماعی تشیع از صفویه تا قاجار

اقتدار ایلخانان و قدرت اجتماعی مذهب

پس از آل بویه ، خلافت بغداد قدرت های سیاسی متعددی را كه در نواحی مختلف جامعه ی اسلامی ظهور می كردند ، رسمیت بخشید . خلافت بغداد با داعیه ی جانشینی شرعی رسول خدا ، در واگذاری تاج و تخت به قدرت های عشیره ای وایلی مسلط ، در واقع نقش كلیسا در سده های میانه ( قرون وسطی ) را ایفا  می كرد و خلافت بدین سان تا سال 656 ه .ق كه سال سقوط آن به دست هلاكو خان مغول است ، ادامه یافت .

حمله ی مغول تهاجم نظامی گسترده ای بودكه با استفاده از درگیری های موجود در میان حاكمان جوامع اسلامی و ضعف آنها و بی آن كه از توجیهی دینی برخوردار باشند تنها با استفاده از زور انجام شد ، مسلمانان اعم از شیعه و سنی همه به یك اندازه در معرض تیغ سپاهان مغول قرار گرفتند و مقاومت های مستقلی كه در شهرها و روستاهای مختلف در برابر آنها انجام می شد ، با بی سابقه ترین كشتارها سركوب می گشت .

مذهب اولیه ی مغولها شمن بود ، ولی در هنگام تسلط برایران با همراهی جمعی از بوداییان و كشیشیان مسیحی ، سیاست تبلیغ این دو مذهب را نیز دنبال كردند و برخی از آنها به آیین مسیحیت گرویدند .

جامعه ی اسلامی گرچه در برابر هجوم سیاسی مغول تاب نیاورد ، ولی فرهنگ و تمدن اسلامی حضور قوی و توانمند خود را بر آن تحمیل كرد ، به گونه ای كه مغول نیز مانند استبداد بنی امیه و …. ناگزیر از توجیه دینی خود شدند .

درسده ی هشتم پس از هجوم های سده ی هفتم  ، دیگر بار فرصت برای مقاومت های سیاسی و نظامی تشیع به وجود آمد . سربداران در خراسان ، مرعشیان درمازندران و نهضت پیش گامان مهدی در خوزستان ، از جمله قیام های سیاسی شیعه هستند كه تا دوران هجوم تیمور و حتی پس از آن در بخش های مختلف ایران به حیات خود ادامه دادند .

علی رغم حضور فكری و سیاسی فزاینده و فعالی كه تشیع در تمام مدت داشت ، ساخت سیاسی قدرت قبل و بعد از حاكمیت ایل خانان مغول ، یعنی در دوران سلجوقیان ، خوارزمشاهیان و تیموریان تا زمان حاكمیت قاجار ، ایلاتی و عشایری است . مناسبات و روابط ایلاتی ، خوانین را از توان نظامی ای بهره مند ساخته بود كه با تكیه به آن از نفوذ اجتماعی و حتی حاكمیت سیاسی برخوردار می شدند ، در این میان حضور باور و معرفت دینی در كنار عصبیتی كه به انسجام ایلی منجر
می شد ، موجب گشت تا این عصبیت نیز از پوشش دینی استفاده كند و در مواردی در قلمرو توقعات دینی جامعه گام بردارد . ...

...

ساختار قدرت و جایگاه مذهب در دوران صفویه

دوران صفوی از نقاط عطف حركت سیاسی تشیع درایران است . شرح چگونگی گسترش این حركت و نحوه ی برخورد علمای شیعه با قدرت حاكمه ای كه با شعارهای سیاسی تشیع از موجودیت خود دفاع می كردند ، برای شناخت موقعیت نیرو های مذهبی در سالهای پس از آن ضروری است .

مقدماتی كه تا كنون در زمینه ی حركت سیاسی تشیع بیان شد ، در تحلیل ساختار قدرت در دوران صفویه و جایگاه مذهب در آن روزگار ، مفید است.

نفوذ معنوی شیخ صفی الدین اردبیلی و فرزندان او در میان ایلات قزلباش ، آنها را به صورت رهبراان مذهبی درآورد كه از قدرت سیاسی و نظامی ایل نیز بهره می بردند ، بنابراین قدرت سیاسی و نظامی ای كه براساس روابط ایلاتی شكل
می گرفت ، در حركت سیاسی خود از شعارهای شیعی كه در مناطق مختلف ایران زمینه ی پذیرش بسیار داشت ، بهره می برد .

شاه اسماعیل باطرح شعارهای مذهبی شیعی و با استفاده از نفوذ اجداد خود در میان قزلباش ها ، به سرعت حاكمیت سیاسی خود را درمیان دو قدرت عثمانی و گوركانی گسترش داد . اگر شاه اسماعیل فقط به قدرت نظامی قزلباش ها تكیه
می كرد و از جاذبه های سیاسی تشیع بهره نمی گرفت ، حاكمیت او در اصطكاك با قدرت ایلاتی كه در بخش های مختلف جامعه ی ایران حاكمیت های ملوك الطوایفی داشتند ، به ضعف می گرایید ، ولی او با بهره گرفتن از تشیع ، رنگ قبیله ای حركت سیاسی خود را ضعیف و به آن شكلی مذهبی داد و همین امر امكان بهره گیری از زمینه هایی كه نفود اندیشه ها و جاذبه های سیاسی تشیع در طول سده های پیشین در بخش های مختلف جامعه ی ایران پدید آورده بود ، ممكن ساخت .

به تناسب بهره ای كه  شاه از شعارهای دینی می برد ، توقعات اجتماعی نیز بر سلوك دینی او در چهار چوب فقه سیاسی شیعه افزایش می یافت و این امر به صورت یك واقعیت اجتماعی ، حضور عالمان شیعی را در حوزه ی اقتدار او تحمیل می كرد . ...

...