معماری ایران به قلم 33 پژوهشگرایرانی

معماری ایران به قلم 33 پژوهشگرایرانی

بخشهایی از متن:

( نظری اجمالی به معماری ایران درعهد اسلام) « معماری ایران در  طی تاریخ طولانی خود دارای ویژگی، اصالت، طرح و سادگی، توأم با آرایش بر مایه بوه است» با این برداشت آرتورپوپ- مستشرق و ایران شناس نامی آمریكا به فرهنگ معماری ایران ردی می آورد. او می گوید: (اصالت اشكال زندگی ایران بدین گونه نمایان می شود كه در ابنیه مسكونی از خودنمای و برون آرایی به در بوده است) با این یقین معماری را به عنوان یكی از پربارترین شاخه های تنرمند فرهنگ و هنر ایرانی معرفی می كمند. هنر در ایران به قدمت تارخیا تس و معماری از كهن تریهنرهاست. رونق اعتلای معماری در ایران باستانی گواه آن است كه این سرزمین از كانون های نخستین شهرسازی  ونیز سد سازی و مهندسی بوده است. و این گواهی بناهایی كه از میان ازمنه وا عصار با سیمای غبار آلود سر بیرون كشیده اند و سرهای باستانی و شهرها و دهكده های شاهی تأیید میكند. آثاری كه جسته و گریخته ازخلال نوشته های باستان شناسان بدست میآید روشنگر آن است كه هنر و صنعت 5000 سال قبل ازمیلاد در این مرز و بوم ریشه و نشان دارد.

معماری ایران شناسنامه معتبر مردم این سرزمین از دوترین ازمنه قدمی است طبیعت اقلیمی ایران در این زمینه تأثیر گذار فرهنگ هایی كه با ؟؟ و مغلومین به این خطه را گشودند. در این معماری كهم بارزترین اشكال خود جلوه كردن است. آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیات، اخلاقیات، اندیشه و عقیده نسلها در معاری ایران انعكاس واضحی دارد. نه تنها در بناهای عظیم، در ابنیه اثار كوچك هم می توانیم این انعكاس را دریابیم. آتشكده و دهكده های شاهی كه درگذشته كه در سراسر این خطه جابه جا روییده بود و اینك به جا مانده است باری از فرهنگ معمای ایران باستان را در خویش نهاده است آتشكده دهكده های شاهی را در ایران باستان بر روی تپه ها بنا می كرده اند. در دهكده های شاهی معابد ویژه پرستش مهر و ناهید ( فرشته آب) وجود داشت. نقاطی كه هم اكنون به پل دختر یا قلعه دختر نسبت می دهند، همان پرستشگاهها باستانی ناهید یا فرشته آب است از معابد مهر (میترا) كه قبل از زردتشت در ایران رواج داشته است. نمونه های چندی باقی است. معبد (مصیصر) در شمال غربی ایران كه در كوه تراشیده شده است و همچنین صخره (پی فخیریكار) در جنوب دریاچه رضاییه ازجمله این نمونه ها هستند. مهر پرستان باستانی قبل از ورود به معبد در جایی دست خود رابه آب می زدند و آن را (مهرآب) می نامیدند. كه شاید نعت محراب دوره اسلامی از آن سرچشمه گرفته باشد.

...

بنابراین به اعتقاد من عاملشهر سازی و معماری هیچ دورانی را بدون آگاهی كامل و همه جانبه بر چگونگی  ویژه گیهای زندگی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و جهان بینی فرهنگی آن جامعه نمی توان مورد مطالعه و تجریه و تحلیل قار داد. همچنین باید گفت كه عامل شهر سازی و  معماری گذشته از عواملی كه در پیش بآن اشاره شد به عوامل گوناگون دیگری نیز ارتباط دارد كه از آنجمله می توان عامل موقع و محیط جغرافیائی، شرایط اقلیمی، آب و … را برشمرد.

- موقع خاص جغرافیائی و شرایط اقلیمی عواملی هستند كه در فرم بخشیدن به شكل و فضای معماری دخالت بسیار داشته اند. در مورد مسئله آب مایل بودم تا این فرصت را در اختیار می داشتم كه تنها دربارة رابطة این پدیده با موضوع شهر سازی و معماری صحبت كن. زیرا كه عامل آب در فرم دادن به یك شهر، در جهت دادن به خطوط یك شهر و در فرم دادن به یك فضای معماری و بالاخره طرحهای باغ سازی دخالت فراوان دارد. از اینرو سرزمین های خشك و كم آب ناگزیر از آنند تا با آگاهی كامل در زمینه موقع و میزان منابع آبهای موجود، در امر طرح ریزی نقشه شهر بمنظور بهره برداری موفق تر از منابع آب اقدام كنند. ایران را در میان سرزمین های كم آب جهان می توان از جمله نقاط معدودی دانست كه معماران و شهرسازان آن با آگاهی  وتسلط كامل توانسته اند بمنظور استفاده كامل از میزان منابع ناچیز آب، دقیق ترین نقشه های شهر سازی و شبكه های آبرسانی و مجموعه های معماری را طرح ریزی كنند. وجود عامل اختلاف سط زیاد میان واحدهای مسكونی و مجموعه های معماری شهرهای قدیمی ایران با كف خیابانهای موجود شاید در برخورد نخستین برای بسیاری غیر قابل توجیه بنماید؛ ولی در بررسی چگونگی ودلیل وجود چنین اختلاف سطحی بروشنی  در می یابیم كه نقش عامل آب تا چه حد در آن مؤثر بوده است. چنانكه وقتی شاهكار شكوهمندی چون بنای مسجد آقا را در كاشان درسطح مختلف مییابیم شاید در اولین برخورد كمی غیر متعارف بنظر آید ولی چون با كنجكاوی بآن بنگریم مشاهده خواهیم كرد كه چگونه معمار هنرمند این اثر به منظور دسترسی به آب روان در سطحی بسیار پائین با مهارت و استادی خاص چنین طرحی را عرضه ساخته است. مسئله آب در ایران در امر باغ سازی و شبكه بندی های آن نقش اصلی را بر عهده داشته است. امروز مشاهده طرح برخی از پاركهای جدید بانقشه های فانتزی و غیر معقول روشنگر این امر است كه طراحان این پاركها كوچكترین آگاهی بر ضوابط و منطق باغ سازان كهن ایران ندارند و دلیل طرحهای شطرنجی را در باغ سازی ایران نمی دانند. باین نكته توجه نكرده اید كه چرا آبرا در جویهای تنك روان ساخته و سپس به پهنه های وسیع هدایت كرده اند و در عین حال كوشیده اند تا درختهای بلند در آنها سایه گستر باشند. تلاش معماران باغ ساز ایرانی در استفاده از مخزن های محدود اب برای ایجاد پهنه های وسیع در كار باغ سازی منجر به خلق آبنماهائی با ویژگیهای خاص گردیده كه از نظر جنبه های فنی بمنظور جلوگیری از هدر دادن آب دارای ارزش خاص هستند.

- مصالح ساختمانی خود یكی از مهمترین عواملی است كه در امر معماری دخالت دارد. معماری ایرانی در طول تاریخ هیچ گاه بوضع اسف بار و غیر منطقی سی چهل سال اخیر خود در زمینه استفاده غیر اصولی و ناموفق از مصالح ساختمانی دچار نبوده است. معمار ایرانی همیشه می كوشیده تا شاهكار خود را با كمك مصالح مناسبی كه دسترسی بآن آسان و از نظر اقتصادی با صرفه باشد خلق سازد از اینرو جز در برخی موارد استثنائی از كاربرد مصالحی كه جنبه فانتزی داشته و متناسب با شرایط اقلیمی و امكانات اقتصادی جامعه نبوده همیشه خود را بدور نگهداشته است.

- عامل مذهب در بیشتر دورانها و در بیشتر سرزمین ها از عوامل مهم و اساسی و تعیین كننده قطعی در زمینه شهر سازی و معماری بشمار می رفته است. قدرت این عامل در برخی دورانها ومكانها تا حدی بوده است كه بسیاری از عوامل موثری را كه در بال بر شمردیم نفی ساخته است در اینجا بعنوان مثال مصر كهن را مثال می آوریم كه با توجه به شرایط اقلیمی سخت، وجود آفتاب سوزان و گرمای شدید، ایجاب می كرد تا خیابانها و شبكه های ارتباطی از عرض كتری بهره مند باشند تا بناهائی كه در دو جانب انها بنا می گردید بتواند عبور كنندگان را در سایه های خود پناه دهد. ولی بعكس شاهد آن هستیم كه عرض خیابانها در مصر دوران افاغنه به 60 متر می رسد و این چیزی نیست جز نشانة قدرت حاكم و مسلط مذهب  در جامعه شهرنشین مصری. زیرا اكه اساس امر مشاركت دسته جمعی و انبوه مردم در مراسم مذهبی معبد بزرگ است. از اینرو می بایست شبكه های ارتباطی شهر خود را با این مراسم تطبیق دهند تا انبوه مردم  در زمانی معین بتوانند خود را به معبد برسانند و در فاصله مدت كمی از معبد خارج شوند.

...

اصفهان در دوره جانشیان تیمور

تیمور فرزند امیر ترغای است ككه بتارخی شعبان 736 هجری یعنی حدود پنج ماه بعد از فوت سلاطن ابوسعید بهادرخان (716-736) در یكی از قراء شهر كش ( بین سمرقند و بلخ كه آنرا شهر سبز نیر می گفتند) متولد شده و ایام خردسالی را در میان طایفه برلاس كه خویشاوندان اجدادی او بودند بسر بدره است و پس از آشنائی با آداب شكار و سواری و تیراندازی در راه جاه طلبی و حمله به كشورهای دیگر گام برداشته است اوایل زندگی او درست معلوم نیست و تنها از حدود 761 هجری وقایع تاریخی زمان او ثبت و ضبط شده است.

چنانكه نوشته شد لقب گوركان بعمنی ( داماد) از زمانی بنام او اضافه شده كه خواهر یكی از امرای بزرگ ماوراءالنهر بنام امیر حسین قزغنی را به زوجیت گرفته و یا چنانكه جمعی دیگر گفته اند چون تیمور دختر تغلق تیمور پادشاه كاشغر را بعقد خود درآورده گوركان لقب گرفته است.

تیمور از سال 773 تا 781 خطه خوارزم را ضمیمه متصرفان خود نمود و از  776 تا 779 در مغولستان و دشت قپچاق تاخت و تاز نمود و تمام ناحیه بین رود سیحون ودریاچه آرال و دریای خزر را بتصرف خود درآورد. و از 782 تا 785 هجری در خراسان تاخت وتاز نمود و آل كرت و سلسله سربداران را برانداخت و در سال 785 درهرات كشتاری هولناك نمود و از سرهای مقتولین كله مناره ها برپا كرد و تا سال 787مازندران و استرآباد را نیز ضمیمه متصرفات خود نمود.

یورش سه ساله امیر تیمور از سال788 آغاز می شد و در این یورش سپاهیان او خراسان و مازندارا نو آذربایجان را تسخیر كردند ودر آخرتابستان سال 788 ارمنستان وتفلیس و روان و شهرهای بایزید و ارزنه و ارزنجان نیز بتصرف وی درآمد.